تعریف برنامه ریزی درسی:
برنامه ریزی درسی شامل سازماندهی یک سلسله فعالیت های یاددهی ویادگیری به منظور ایجاد تغییرات مطلوب د ررفتار یادگیرنده ها و ارزشیابی میزان تحقق این تغییرات است(یارمحمدیان۱۳۸۹).
برنامه ریزی درسی ا زلحاظ مفهومی اشاره به یک فرایند دارد که حاصل یا نتیجه ی آن برنامه ی درسی است.واژه ی برنامه درسی به معنای میدان مسابقه و یا فاصله و مقدار راهی است که افراد باید طی کنند تا به هدف مورد نظر دست یابند(فتحی واجارگاه ۱۳۸۹).
برنامه ریزی درسی بیشتردرمیان عامه مردم و دانش اموزان ودانشجویان ب به معنای تعیین برنامه‌ای زمانی برای خواندن دروس وکتابهاست که به‌طور کلی با مفهوم علمی برنامهریزی درسی متفاوت است
. ملکی، حسن، برنامهریزی درسی (راهنمای عمل)، انتشارات مدرسه، ۱۳۸۶. (صص ۲۵–۲۰)
تعریف شخصی از برنامه ریزی درسی
پیش بینی کلیه فعالیت هایی که دانش اموزان که دانش اموزان تحت هدایت ورهبری معلم در داخل یا خارج مدرسه منظور رسیدن به هدف های اموزش وپرورش وایجاد تغییرات مطلوب در رفتار یادگیرنده است وازشیابی میزان تحقق این تغییرات است وشامل یک سلسله فعالیت های یاددهی ویادگیری است
ضرورت و فواید برنامه ریزی صحیح درسی و تحصیلی
برنامه ریزی صحیح یعنی از وقت و امکانات موجود حداکثر استفاده را بردن ،عدم برنامه ریزی صحیح باعث اتلاف وقت شده و باز دهی مطالعه را بسیار کاهش می دهدبرای اینکه یک برنامه عملی وقابل اجرا باشد. دانش آموز باید براساس توانایی ها،نیازها،امکانات شخصی و محیطی برای خود برنامه ای مناسب و واقع بینانه ای را در طول سال طرح ریزی نماید.
https://www.ssmt.ir
برنامه ریزی درسی چه کمکی به معلمان می کند؟
در برنامه ریزی درسی مدرسه محور معلمان به طور فعال در کارهای گروهی شرکت می جویند وعلاقه وانگیزه ورضایت شغلی آنان بیشتر می شود.دانش آموزان احساس می کنند آنچه یاد می گیرند با نیازهایشان سازگار است ودیدگاهشان بخش مهمی از برنامه آموزشی مدرسه را تشکیل می دهد.برنامه درسی انعطاف پذیر است و عنوان های متناسب با نیازهای جدید به سادگی در آن گنجانده می شود .همچنین از شرکت پدران ومادران در برنامه درسی استقبال می شود وآنان تشویق می شوند وتجربیات ونظریات واولویت های آموزشی مورد نظر خود را بیان دارند.( جوادیان, 1382)
عناصر برنامه درسی
معروف ترین برداشت ارائه شده از عناصر برنامه درسی، طبقه بندی و الگوی فرانسیس کلاین در الگوی مطالعه مدرسه ای می¬باشد.(فتحی و اجارگاه، شفیعی، ۱۳۸۶). جدیدترین دسته¬بندی مطرح در زمینه عناصر برنامه درسی از اَکر است که شامل ده عنصر منطق، اهداف، محتوا، فعالیت¬های یادگیری، روش¬های تدریس، مواد و منابع یادگیری، زمان، فضا، گروه بندی و ارزشیابی است. مظاهری(۱۳۹۵) نیز برای برنامه درسی عناصر یازده¬گانه¬ای مطرح کرده است که عبارتند از منطق، هدف، محتوا، شایستگی¬های معلم، روش¬های یاددهی یادگیری، فعالیت¬های یادگیری، زمان، خانواده، محیط یادگیری، بسته آموزشی، ارزشیابی. که البته عنصر خانواده را برای دوره ابتدایی موثر دانسته¬اند.
به تعبیری ساده، اگر بگوییم برنامه درسی نقشه راه یادگیری است. می¬توان گفت برنامه¬درسی عبارتست از طرح و نقشه سازماندهی عناصر برنامه¬درسی در جهت تحقق اهداف مورد¬نظر آموزشی. در ادامه به تبیین هر یک از این عناصر پرداخته شده¬است:
هدف
هدف جهت دهنده به نظام آموزشی است.هدف سنگ زیربنای آموزشی است.یکی از حیاتی ترین عناصر در فرایندبرنامه ریزی درسی، تعیین هدف یا اهداف می باشد.اهداف، عناصر اصلی برنامه ریزی درسی بوده و برنامه ها برای دستیابی به ان، طرحی و سپس اجرا می‌شوند. تمام کارها و وظایف اعم از نیازسنجی، تعیین محتوا، روش تدریس، اجرا و ارزشیابی به منظور دستیابی به اهداف شکل میگیرند و عملی می‌شوند. هدف ها در واقع قصد نهایی تعلیم و تربیت بوده و یا نتایجی را مشخص می سازند که انتظار می رود، پس از اجرای یک برنامه درسی ، بتوان در رفتار یادگیرنده مشاهده نمود.(کیامنش، ۱۵:۱۳۸۸). هدف در فرایند آموزشی چیزی جز حد یادگیری نیست می-باشد.(ملکی، ۱۳۸۶). در واقع یک برنامه درسی که به قصد ایجاد تغییرات در رفتار یادگیرنده اجرا میشود، این تغییرات را همان اهداف برنامه می نامند.مثلا هدف اصلی در آموزش ریاضی که باید در برنامه های درسی ریاضی لحاظ شود، ایجاد و توسعه قدرت درک و فهم، استدلال، حل مساله، و تلفیق مقوله های مختلف ریاضی و ارتباط انها با سایر مقولات است.(ابراهیم کافوری و دیگران، ۵۲:۱۳۹۴)
محتوا
محتوا، دانش( حقایق، تبیین ها، اصول، تعاریف) مهارت ها و فرایند ها ( کنجکاوی، مشاهده، تفسیر یافته ها، طراحی تحقیق، اجرای ازمایش، ایجاد ارتباط و..) و ارزش ها (اعتقاد، به خوب و بد، صحیح و غلط و علاقه به علم و ..) است. (هیمان به نقل از لوی ترجمه مشایخ، ۱۳۸۶). درواقع منظور از محتوای یک ماده درسی عبارت است از دانش¬سازمان-یافته و اندوخته¬شده، اصطلاحات ، اطلاعات، واقعیت، قوانین، اصول، روشها، مفاهیم، تعمیم ها، پدیده ها مسایل مربوط به همان ماده درسی است.(قورچیان، ۱۳۷۴)
ملکی در تعریف محتوای برنامه درسی بیان میکند: مجموعه مفاهیم، مهارت ها و گرایش هایی که برنامه ریزانآن را انتخاب و سازماندهی میکنند و تعامل یاددهی-یادگیری معلم و شاگرد را تولید میکند.(ملکی، ۱۲۶:۱۳۸۹).
روش های یاددهی یادگیری
روش های تدریس از عناصر اصلی برنامه درسی سات. و در فرایند آموزش و یادگیری نقش بارزی را ایفا میکند. تحقق هدف های آموزشی از طریق کاربرد روش ها و فنون تدریس امکان می یابد. در برنامه درسی سعی بر این است با انتخاب محتوای مناسب ، به ایجاد یادگیری و تغییر رفتار مطلوب پرداخته شود. شیوه ارائه محتوا یا روشی که طی آن سعی میشود، تغییرات مورد نظر در یادگیرنده ایجاد شود.
روش تدریس و یا راهبرد یاددهی یادگیری نامیده میشود. در روش های یاددهی یادگیری ، مواردی چون نحوه ارائه دانش، تغییر نگرش و آموزش مهارت های مورد نظر توسط معلم به دانش اموز ، چگونگی ارتباط معلم با یادگیرنده، نحوه استفاده از امکانات و تجهیزات در فرایند آموزش، نحوه و میزان مشارکت یادگیرنده در امر یادگیری ، چگونگی ارتباط یادگیرندگان با یکدیگر، با محیط، مواد و با وسایل و امکانات آموزشی مورد توجه قرار میگیرد.(میرزابیگی:۲۱۱:۱۳۸۸).
شایستگی های معلم
عنصر مهم بعدی در برنامه درسی، معلم است که با عبارت پرسشی چگونه معلمان یادگیری را تسهیل میکنند همراه شده است. معلم علاوه بر اینکه در برنامه درسی یکی از عناصر تلقی میگردد، عنصری مهم در نظام آموزشی و حتی به عنوان مهندس اجتماعی نیز محسوب میشود.(پاینار، ۲۰۰۳)
یکی از صلاحیت های بارز معلم این است که با مفاهیم اساسی، اصول و قوانین رشته علمی آشنایی کافی داشته باشد. اگر این صلاحیت ضعیف باشد، در انجام نقش آموزشی او خلل و کندی به وجود خواهد امد. شرط اصلی یاددهی هر مفهومی، این است که مفهوم در ابتدا برای خود معلم شناخته شده باشد.(ملکی، ۶۰:۱۳۹۱)
زمان آموزش
در نهاد آموزش و پرورش نیز مولفه زمان از جایگاه خاصی برخوردار بوده و زمان در تارو پود فعالیتهای آن نقش اساسی دارد. چنانچه در برنامه ریزی های آموزشی و درسی همیشه سوالاتی از جمله:چه درصدی از عمر افراد باید به آموزش اختصاص داده شود؟ بهترین زمان اغاز آموزش و پرورش چه سنی است؟چه زمانی برای تشکیل کلاس ، اغاز و انجام فعالیت مدارس مناسب است؟(عارفی، ۱۳۸۸).
براساس تحقیقات محققان دانشگاه پیس، و گزارش بیل متزکر زمان آموزش بیشتر بصورت یک پیوستار عمودی متنوع دانسته شده است. یک هرم وارونه را در نظر بگیرید و در قسمت بالای هرم زمان به صورت تعداد ساعات یک روز تحصیلی و روزها در یک سال تحصیلی در نظر گرفته شده است و قسمت پایین هرم به بیشترین زمانی که یادگیری درآن انجام میشود، اختصاص داده شده است. پیوستار از بالا به پایین به صورت زمان تخصص یافته، زمان درگیری با تکلیف و زمان یادگیری تحصیلی تقسیم¬بندی¬شده¬است.(پیس،۱۹۹۸، به نقل از مظاهری،۱۳۹۵)
محیط یادگیری
یکی از عوامل مهم تعیین کننده موفقیت یک برنامه درسی اثربخش و نیز تعیین کننده رفتار یادگیرنده است و با دستاوردها رضایت و موفقیت او ارتبط دارد.(گونیراتنه و همکاران، ۲۰۰۸؛به نقل از مظاهری،۱۳۹۵) از این عنصر اکر با عنوان مکان یاد میکند و اینکه دانش اموزان کجا می اموزند؟ در این جا به جای مکان از محیط یادگیری استفاده شده است. زیرا علاوه بر مکان فیزیکی جو وفضای روانی و همچنین محیط مجازی را نیز در بر میگیرد.همانطور که نمیتوان محتوای آموزشی را ا تجربیات موجود در ارائه واقعی یک برنامه درسی جدا نمود. در عین حال نمیتوان تجربه را از محتوا، یادگیری محتوا وکسب دانش را از فضا یا فضاهایی که در قالبآن تجربه رخ می دهد، تفکیک کرد. ویلیام، اذعان میکند: محیط یادگیری یک پدیده پیچیده از انعکاس فعالیت های یک معلم است. (اورنشتاین، ۲۰۴:۲۰۱۳؛ به نقل از مظاهری،۱۳۹۵) این مسئله به بعد روانی و امنیت و ارامش روحی و روانی یادگیرندگان اشاره دارد که در بحث محیط یادگیری بسیار مورد تاکید می باشد.
بسته آموزشی
یکی از محصولات نهایی هر طرح برنامه درسی تولید انواع گوناکون مواد آموزشی است و مواد آموزشی به صورت بسته یا کیت تهیه و عرضه میشود که این بسته حاوی مواد یادگیری انفرادی فراگیرنده از قبیل کتاب درسی، کتاب تمرین، و .. راهنمای معلم و تدریس، ازمون یا ابزار اندازه گیری شخصی، وسایل آموزشی مورد استفاده در کلاس درس از قبیل وسایل نمایشی، مرجع و گروهی، و تجهیزات دیداری و شنیداری می باشد.(لوی، ترجمه مشایخ،۱۳۸۴)
ارزشیابی
ارزشیابی در مطالعات برنامه درسی شامل ارزشیابی برنامه درسی و ارزشیابی یادگیرنده یا همان ارزشیابی پیشرفت تحصیلی می باشد.(اسکایرو، ۲۰۰۸؛ به نقل از مظاهری،۱۳۹۵) ارزشیابی فرایندی است که به منظور تصمیم گیری درباره اینکه فعالیت های آموزشی معلم و کوشش های یادگیری دانش اموزان به نتایج مطلوب انجامیده است، صورت میگیرد.
منابع و ماخذ:
-ابراهیم¬کافوری، کیمیا، ملکی، حسن، خسروی¬بابادی، علی¬اکبر(۱۳۹۴). بررسی نقش عناصر برنامه¬درسی کلاین در افت¬تحصیلی ریاضی سال اول دوره متوسطه از دیدگاه شرکای برنامه درسی، مجله پژوهش در برنامه¬ریزی¬درسی، شماره۴۴، بهار، صص۶۲-۵۰٫
-تقی پور، علی(۱۳۸۵). مقدمه¬ای بر برنامه ریزی آموزشی و درسی. تهران: انتشارات آگاه.
-شعبانی، حسن(۱۳۸۲). روش¬ها و فنون تدریس. تهران: سمت.
-طالبی، سعید، مظلومیان، سعید، صیف، محمد حسن(۱۳۹۱). اصول برنامه¬ریزی درسی. تهران: دانشگاه پیام¬نور.
-فتحی و اجارگاه، کوروش(۱۳۸۸). اصول و مفاهیم برنامه¬ریزی درسی. تهران: انتشارات بال.
-قورچیان، نادرعلی(۱۳۸۴). طراحی و مهندسی برنامه درسی در هزاره سوم. تهران: نشر فراشناختی اندیشه.
-مظاهری، حسن(۱۳۹۵). الگوی طراحی برنامه درسی شایستگی¬محور دوره ابتدایی مبتنی بر اسناد تحول بنیادین، رساله دوره دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی.
-ملکی، حسن(۱۳۷۳). شناخت اصول و معیارهای برنامه ریزی درسی(صلاحیت های حرفه ای معلمی)، مجله رشد معلم، اردیبهشت ماه، شماره ۱۰۱ صفحه ۷۳-۷۰٫
نیلوفر پارسامنش
